Khái quát và phương pháp làm văn thuyết minh

A.    KHÁI QUÁT VỀ VĂN THUYẾT MINH

Văn bản thuyết minh là kiểu văn bản thông dụng trong mọi lĩnh vực đời sống nhằm cung cấp tri thức về các hiện tượng và sự vật trong tự nhiên, xã hội bằng phương thức trình bày, giới thiệu, giải thích.

•    Văn bản thuyết minh có tính chất khách quan, thực dụng, là loại văn bản có khả năng cung cấp tri thức xác thực, hữu ích cho con người.

•    Một văn bản thuyết minh hay là một văn bản trình bày rõ ràng, hấp dẫn đặc điểm cơ bản của đối tượng thuyết minh.

•    Văn bản thuyết minh sử dụng ngôn ngữ chính xác, cô đọng, chặt chẽ, sinh động.

B.    PHƯƠNG PHÁP THUYẾT MINH

Để nêu bật đặc điểm bản chất, tiêu biểu của sự vật, hiện tượng, người ta thường sử dụng các phương pháp thuyết minh sau:

1.    Phương pháp nêu định nghĩa

Ví dụ:

–    Tiến sĩ là người đỗ cao nhất trong kì thi Đình. Ngày trước, người đi học sau khoảng 10 năm đèn sách đủ vốn chữ để dự thi Hương, tức khoa thi tổ chức liên tỉnh, cứ ba năm mở một khoa. Đạt điểm cao của kì thi này đạt học vị Cử nhân. Năm sau, các ông Cử tới kinh đô dự kì thi Hội. Những người đủ điểm chuẩn sẽ dự kì thi Đình (thi Hội và thi Đình thực ra là hai giai đoạn của một cuộc thi). Trúng tuyển kì thi này được gọi là Tiến sĩ. Đỗ Tiến sĩ có thể được bổ làm quan.

–    Giun đất là động vật cổ đốt, gồm khoảng 2500 loài, chuyến sống ở vùng đất ẩm.

2.    Phương pháp liệt kê

Kể ra lần lượt các đặc điểm, tính chất của sự vật theo một trật tự nào đó. Ví dụ:

 – Tại đây có một số hiện vật quý: bên trái có chuông Bích Ưng đại chung (chuông lớn của nhà Giám) do Nguyễn Nghiễm đúc năm 1768, bên phải có một tấm khánh đá, mặt trong có hai chữ Thọ Xương, mặt ngoài khắc bài minh viết kiểu chữ lệ, nói về công dụng của loại nhạc khí này. Tiếp sau Đại Bái là Hậu Cung nơi đặt tượng Khổng Tử và 4 môn đệ là Nhan Tử,Tăng Tử, Mạnh Tử, Tử Tư (Văn Miếu).

3.     Nêu ví dụ cụ thể

Phương pháp này giúp người đọc hiểu được sự lợi hại của một hiện tượng nào đó.

Ví dụ:

–    Theo các nhà khoa học, bao bì ni lông lẫn vào đất làm cản trở quá trình sinh trưởng của các loài thực vật bị nó bao quanh, cản trở sự phát triển của cỏ dẫn đên xói mòn ở các vùng đồi núi. Bao bì ni lông bị vứt xuống cống làm tắc các đường dẫn nước thải, làm tăng khả năng ngập lụt cửa các đô thị về mùa mưa. Sự tắc nghẽn hệ thống cống rãnh làm cho muỗi phát sinh, lây truyền dịch bệnh. Bao bì ni lông trôi ra biển làm chết các sinh vật khi nuốt phải. Đặc biệt, bao bì ni lông màu đựng thực phẩm làm ô nhiễm thực phẩm do chứa các kim loại như chì, ca-đi-ni gây tác hại cho não và là nguyên nhân gây ung thư phổi. Nguy hiểm nhất là khi các bao bì ni lông thải bị đốt, các khí độc thải ra đặc biệt là chất đi-ô-xin có thể gây ngộ độc, gây ngất, khó thở, nôn ra máu, ảnh hưởng đến các tuyến nội tiết, giảm khả năng miến dịch, gây rối loạn chức năng, gây ung thư và các dị tật bẩm sinh cho trẻ sơ sinh…

Thông tin về Trái đất năm 2000

4.    Dùng số liệu (con số)

Ví dụ:

–    Trong số báo đầu tháng 9, tạp chí Forbes Mỹ đã thực hiện cuộc thống kê về công ăn việc làm với kết quả như sau:

Thu nhập cao nhất    Bác sĩ phẫu thuật    Nha sĩ    Đầu bếp
Thu nhập thấp nhất    Bồi bàn    Cưa xẻ gỗ    Thợ lợp nhà
Nghề nguy hiểm nhất    Tài xế xe tải    Lính cứu hỏa    Ngư dân

Ba nghề được trả lương cao nhất ở Mỹ đều liên quan đến việc chữa trị cơ thể con người. Các bác sĩ và nhà phẫu thuật có thu nhập cao nhất. Tính trung bình năm 2001 họ kiếm được hơn 138.400 đôla mỗi người. Tại Mỹ hiện có 598.000 người làm nghề này (có giấy phép hành nghề và bằng cấp hẳn hoi). Các nha sĩ xếp hàng thứ 2, 152.000 nha sĩ ở Mỹ có thu nhập trung bình 129.030 đô la mỗi người (2001). Các bác sĩ nhi khoa xếp thứ 5 về thu nhập, 18.000 bác sĩ nhi khoa ở Mỹ kiếm được 107.560 đô la mỗi người (2001).

5.    Phương pháp so sánh

Phương pháp so sánh có tác dụng làm nổi bật bản chất của vấn đề cần được thuyết minh.

Ví dụ:

Có người bảo: Tôi hút, tôi bị bệnh, mặc tôi!

Xin đáp lại: Hút thuốc là quyền của anh, nhưng anh không có quyền đầu độc những người ở gần anh. Anh uống rượu say mèm, anh làm anh chịu. Nhưng hút thuốc thì người gần anh cũng hít phải luồng khói độc. Điều này hàng nghìn công trình nghiến cứu đã chứng minh rất rõ.

Vợ con, những người làm cùng phòng với những người nghiện thuốc củng bị nhiễm độc, cũng đau tim mạch, viêm phế quản cũng ung thư. Anh có quyền hút, nhưng có mặt người khác, xin mời anh ra ngoài sân, ngoài hành lang mà hút.

Tội nghiệp thay những cái thai còn nằm trong bụng mẹ, chỉ vì có người hút thuốc ngồi cạnh mẹ mà thai nhiễm độc, rồi đẻ non, đẻ ra đã suy yếu. Hút thuốc cạnh một người đàn bà có thai quả là một tội ác.

Nguyễn Khắc Viện – Ôn dịch, thuốc lá

6.    Phương pháp phân loại, phân tích

Đối với những loại sự vật da dạng, người ta chia ra từng loại dể trình bày. Đối với sự vật có nhiều mặt, người ta chia ra từng mặt để thuyết minh.
Ví dụ: Muốn thuyết minh về một thành phố có thể chia thành từng mặt.

1.    Vị trí địa lí     4    Lịch sử
2.    Khí hậu        5.    Văn hóa và con người
3.    Dân số         6.     Địa danh và Siản vật

Ghi nhớ

Để làm bài văn thuyết minh, trước hết phải nhận thức rõ yêu cầu của bài làm là cung cấp tri thức khách quan, khoa học về đối tượng thuyết minh.

•    Người làm bài phải quan sát, tìm hiểu kĩ lưỡng, chính xác đổi tượng cần thuyết minh, tìm cách trình bày theo trình tự thích hợp sao cho người đọc dễ hiểu.

•    Sử dụng ngôn từ chính xác, diễn đạt rõ ràng, mạch lạc.